تسویه یک‌روزه در بورس؛ گامی کوچک با اثری بزرگ

خبر حرفه ای/ طرح کاهش زمان تسویه معاملات از دو روز به یک روز، می‌تواند نظم جدیدی در جریان وجوه بازار سرمایه ایجاد کند.
به گزارش خبر حرفه ای از تسنیم، به تازگی مدیر نظارت بر بورس‌ها و بازارهای سازمان بورس اعلام کرده است این سازمان در قالب مکاتباتی، نظر ارکان بازار سرمایه را در خصوص کاهش زمان تسویه نقدی معاملات سهام از «T+2» (یعنی دو روز کاری پس از تاریخ معامله) به «T+1» (یعنی یک روز کاری پس از تاریخ معامله) خواسته است. وی تاکید کرده است که این مکاتبه در حال حاضر جنبه اجرایی ندارد و صرفا چارچوب «اطلاع‌رسانی، همفکری و جمع‌بندی دیدگاه‌ها» را دنبال می‌کند.

وی همچنین گفته، در خصوص بررسی ریزساختارها برای افزایش انضباط مالی و سامان‌دهی فرآیندهای تسویه، شرکت سپرده‌گذاری مرکزی و سایر ارکان بررسی‌هایی انجام داده‌اند و هدف از بازنگری، «افزایش شفافیت، ارتقای کنترل جریان وجوه میان کارگزاری‌ها، ایجاد نظم بیشتر در چرخه مالی ارکان بازار سرمایه» بوده است. وی تاکید کرده است هنوز تصمیم نهایی در این خصوص اتخاذ نشده و طرح فعلا در مرحله جمع‌آوری دیدگاه است.

بر این اساس باید گفت در حال حاضر در بازار سهام ایران، زمان تسویه معاملات سهام برابر با T+2 است؛ یعنی اگر سرمایه‌‌گذاری امروز سهامی بفروشد، تسویه وجوه باید دو روز کاری بعد انجام شود. همچنین برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری زمان تسویه یک روز است (T+1) که نشان می‌دهد برخی سازوکارها کوتاه‌تر از بازار اصلی سهام عمل می‌کنند.

مزایای کاهش زمان تسویه معاملات

از منظر کارشناس بازار سرمایه، کاهش دوره تسویه از T+2 به T+1 می‌تواند دارای مزایای زیر باشد:

. کاهش ریسک تسویه: هرچه دوره تسویه کوتاه‌تر باشد، زمان تزریق وجه و تحویل سهام به خریدار و زمان پرداخت به فروشنده کاهش می‌یابد، بنابراین احتمال بوجود آمدن مشکلاتی نظیر «عدم تحویل اوراق یا وجه» و همچنین ریسک اعتباری بین واسطه‌ها کمتر می‌شود. در مستندات بین‌المللی آمده است یکی از دلایل پیاده‌سازی T+1 در بازارهای پیشرفته، کاهش ریسک اعتباری و نقدینگی است.

. افزایش کارایی بازار و گردش سریع‌تر نقدینگی: با تسویه سریع‌تر، پول فروشندگان زودتر آزاد می‌شود و می‌تواند دوباره برای سرمایه‌گذاری یا پرداخت به کار گرفته شود؛ از سوی دیگر خریدار زودتر مالک رسمی سهام خواهد شد. این امر می‌تواند به روان‌تر شدن گردش نقدینگی در بازار سهام کمک کند. این مورد یکی از انگیزه‌های اصلی بازارهای خارجی برای حرکت به T+1 است.

. بهبود انضباط مالی کارگزاری‌ها و واسطه‌ها: کوتاه‌تر شدن دوره تسویه الزام به کارآمدتر شدن فرآیندهای تایید، تطبیق معاملات، تخصیص اوراق، گردش وجوه و هماهنگی بین کارگزاری، سپرده‌گذاری مرکزی و بورس‌ها را افزایش می‌دهد. این امر می‌تواند باعث بهبود زیرساخت‌های فنی، کنترل جریان وجوه، و کاهش احتمال خطا در فرآیند تسویه شود؛ امری که در گزارش بازنگری داخلی ایران نیز به آن اشاره شده است.

. تقویت اعتماد سرمایه‌گذاران: وقتی که زمان تسویه کوتاه‌تر باشد، سرمایه‌گذار احساس می‌کند فرآیند مالی کارآمدتر و ایمن‌تر است. این می‌تواند به ارتقای اعتماد عمومی به بازار سرمایه کمک کند، به ویژه در بازاری که شاید بخشی از سرمایه‌گذاران نسبت به طولانی بودن دوره تسویه حساس باشند.

. همگام شدن با روند بین‌المللی: اگر بازارهای داخلی به سمت استانداردهای بین‌المللی حرکت کنند، احتمال جذب سرمایه‌گذاری خارجی نیز بیشتر می‌شود، زیرا فرآیندها ساده‌تر، شفاف‌تر و سریع‌تر می‌شوند. از سوی دیگر با کاهش دوره تسویه، بازار سرمایه ایران می‌تواند همگام با تحولات جهانی شود و در رقابت جذب سرمایه قرار گیرد.

ملاحظات و چالش‌ها

هرچند در خصوص کاهش زمان تسویه معاملات مزایای ذکر شده قابل توجه هستند، اما در پیاده‌سازی چنین تغییری، ملاحظات و چالش‌هایی نیز وجود دارد:

. نیاز به تقویت زیرساخت‌های فنی و فرآیندی: برای انتقال از T+2 به T+1، تمامی ارکان بازار (کارگزاری‌ها، سپرده‌گذاری مرکزی، بورس‌ها، سامانه‌های پرداخت و انتقال وجه و سهام) باید آماده باشند و فرآیند تایید معاملات، تطبیق، تخصیص و تسویه سریع‌تر انجام شود. در گزارشاتی که بازارهای دیگر تهیه کرده‌اند، این یکی از مهم‌ترین موانع بوده است.

. تطبیق با معاملات بین‌المللی و اختلاف زمانی: وقتی بازارهای داخلی با بازارهای خارجی در تعامل هستند، کاهش دوره تسویه ممکن است چالش‌هایی برای معاملات فرامرزی، تبدیل ارز، نقل و انتقال سهام و وجوه ایجاد کند. مثلا بازارهای آمریکا و کانادا که به T+1 منتقل شده‌اند، بازارهای دیگر منطقه ممکن است هنوز در T+2 باشند و اختلاف دوره تسویه می‌تواند «هم‌زمانی» فرآیندها را پیچیده‌تر کند.

. نیاز به آموزش و هماهنگی با کاربران نهایی: کارگزاری‌ها، سرمایه‌گذاران و دیگر نهادها باید برای آثار عملیاتی این تغییر آماده شوند؛ برای مثال سرمایه‌گذارانی که در فرآیند فروش سهام منتظر آزاد شدن وجه هستند، باید بدانند که این زمان کاهش یافته و باید جریان نقدی خود را سریع‌تر برنامه‌ریزی کنند. ضمن این که سرمایه‌گذاران باید از تغییرات آماده باشند.

. خطر افزایش «عدم تسویه» در مرحله انتقال: گزارش‌ها در بازارهای خارجی نشان می‌دهند هنگام تغییر دوره تسویه ممکن است در کوتاه‌مدت نرخ عدم تسویه افزایش یابد، چون فرآیندها با فشار زمانی بیشتری مواجه می‌شوند.

. هزینه‌‌های اولیه برای نهادها: سرمایه‌گذاری در فناوری، سیستم‌ها، آموزش، بازنگری فرآیندها می‌تواند هزینه‌بر باشد. این هزینه در ابتدا ممکن است برای برخی ارکان بازار سرمایه چالش‌ساز باشد.

تجارب بین‌المللی

در بازار ایالات متحده، سازمان بورس و اوراق بهادار ایالات متحده (SEC) در سال 2023 مقرراتی را تصویب کرد سبب شد از تاریخ 28 می 2024 دوره تسویه از T+2 به T+1 برای بسیاری از اوراق بهادار اجرایی شود.

در کانادا، مکزیک و آرژانتین نیز از 27 می 2024 (یک روز زودتر از آمریکا) به T+1 منتقل شدند.

در آسیا و اقیانوسیه، به عنوان مثال بازار هند (سازمان بورس و اوراق بهادار هند) از ابتدای سال 2023 به T+1 منتقل شده است.

در اروپا و بریتانیا، Program برای انتقال به T+1 در دست بررسی است؛ برای مثال در بریتانیا تاریخ هدف برای T+1 برابر 11 اکتبر 2027 تعیین شده است.

در بازارهایی که هنوز T+2 هستند (مثلا بازار استرالیا) نیز بررسی‌هایی برای انتقال انجام شده است.

این تجارب نشان می‌دهد حرکت جهانی به سمت کاهش دوره تسویه در جریان است و ایران نیز اگر بخواهد در این جهت گام بردارد، همراستا با این روند خواهد بود.

پیشنهادات

طرح تبدیل دوره تسویه از T+2 به T+1 در بازار سهام ایران، اگر با دقت، برنامه‌ریزی و آمادگی زیرساختی مناسب انجام شود، می‌تواند مزایای قابل‌توجهی از جمله کاهش ریسک، افزایش کارایی، گردش سریع‌تر نقدینگی و رفع برخی گلوگاه‌های مالی ایجاد کند.

با این حال، الزاماتی چون ارتقای فناوری، هماهنگی ارکان مختلف بازار، تطبیق با معاملات بین‌المللی، آموزش سرمایه‌گذاران و نهادها و آمادگی برای مواجهه با چالش‌های گذار باید به‌صورت روشن و زمان‌بندی شده پیش‌بینی شود.

با توجه به اظهار نظر مدیر نظارت بر بورس‌هاس سازمان بورس، موضوع کاهش زمان تسویه معاملات هنوز جنبه «هم‌فکری و جمع‌آوری دیدگاه‌ها» دارد، از این رو زمی‌توان موارد زیر را به عنوان پیشنهاد در راستای اجرایی شدن این مهم بیان کرد:

. تدوین جدول زمان‌بندی دقیق برای کاهش زمان تسویه معاملات و اطلاع‌رسانی به همه ذی‌نفعان.

. ارزیابی جامع آمادگی فناوری، فرآیندی و نیروی انسانی کارگزاری‌ها، شرکت سپرده‌گذاری، بورس‌ها و سایر ارکان.

. اجرای دوره آزمایشی یا گام‌به‌گام در بخشی از بازار برای سنجش تاثیرات و شناسایی مسائل عملیاتی.

. ارتقای اطلاع‌رسانی به سرمایه‌گذاران درباره آثار این تغییر (مثلا آزاد شدن سریع‌تر وجه، نیاز به هماهنگی نقدی).

. بازبینی مقررات و فرآیندهای داخلی نظارت و تسویه و تطبیق آنها با استانداردهای جهانی و الزامات بهترین رویه.

. برنامه‌ریزی برای مواجهه با مسائل «تسویه بین‌المللی» و تعاملات ارزی و زمانی، بویژه اگر معاملات خارجی یا با واسطه‌های بین‌المللی داشته باشیم.

در مجموع، اگر اجرای این طرح به‌صورت محتاطانه، ولی فعال و با همراهی همه ذی‌نفعان صورت گیرد، می‌تواند نقشی مثبت در ارتقای سلامت، کارایی و جذابیت بازار سرمایه ایران ایفا کند.